Dokładnie 13 sierpnia każdego roku obchodzony jest Światowy Dzień Donacji Narządów (World Organ Donation Day). Podobne święta celebrowane są jeszcze m.in. 14 października (Światowy Dzień Donacji i Transplantologii – pierwszy raz celebrowany w 2005 r. w Genewie, w Polsce zaś w tym samym roku – w Bydgoszczy) oraz 14 lutego (National Donor Day). Celem powyższej inicjatywy jest przede wszystkim zwiększanie świadomości oraz edukowanie w zakresie możliwości przekazania narządów w celu ich transplantacji, co niejednokrotnie przyczynia się do ratowania życia. W świetle prawa, zwłoki ludzkie i pochodzące z nich narządy mogą być także przekazane na realizację zadań naukowo-dydaktycznych.

Domniemana zgoda i sprzeciw.

Nie każdy wie, że zgodnie z ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 1185) w polskim systemie prawnym obowiązuje domniemanie zgody dawcy na pobranie komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludzkich w celu ich przeszczepienia lub pobranie komórek lub tkanek w celu ich zastosowania u ludzi. Domniemanie to zostanie jednak obalone, jeśli osoba zmarła wyrazi za życia sprzeciw na powyższe. W przypadku osób małoletnich i innych osób nie posiadających pełnej zdolności do czynności prawnych, uprawnienie do złożenia ww. sprzeciwu przysługuje ich przedstawicielowi ustawowemu (sprzeciw może być wyrażony za życia zmarłego). Osoba małoletnia, która ukończyła 16 lat, także może wyrazić sprzeciw. 

Co istotne, zasady te nie mają zastosowania w przypadku pobierania komórek, tkanek i narządów w celu rozpoznania przyczyny zgonu i oceny w czasie sekcji zwłok postępowania leczniczego.

Sprzeciw, o którym mowa powyżej, wyrazić można w 3 formach:

• wpis w centralnym rejestrze sprzeciwów (dalej: CRS) – dostępny TUTAJ
• pisemne oświadczenie opatrzone własnoręcznym podpisem
• oświadczenie ustne złożone w obecności min. 2 świadków (potwierdzone przez nich pisemnie).

Na marginesie dodać też warto, że wspomnianego sprzeciwu nie należy mylić ze sprzeciwem wobec przeprowadzenia sekcji zwłok, o którym jest mowa w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 991 ze zm.).

Słowem przypomnienia – zwłoki pacjenta mogą być poddane sekcji, w szczególności gdy zgon nastąpi przed upływem 12 godzin od przyjęcia do szpitala. Sekcji zwłok nie przeprowadza się jednak w przypadku sprzeciwu, który może wyrazić osoba zmarła za życia lub jej przedstawiciel ustawowy – co do zasady, ustawa przewiduje bowiem wyjątki, gdy sekcja zwłok przeprowadzona zostanie mimo sprzeciwu.

Pobranie od żywych dawców.

Zasada domniemania zgody nie ma oczywiście zastosowania w przypadku żywych dawców. W takich wypadkach przepisy przewidują szereg szczegółowych reguł, które muszą być spełnione dla dokonania donacji, w tym m.in.:

• kandydat na dawcę został przed wyrażeniem zgody szczegółowo, pisemnie poinformowany o rodzaju zabiegu, ryzyku z nim związanym i dających się przewidzieć następstwach dla jego stanu zdrowia w przyszłości

• kandydat na dawcę ma pełną zdolność do czynności prawnych i wyraził dobrowolnie przed lekarzem pisemną zgodę na pobranie komórek, tkanek lub narządów w celu ich przeszczepienia lub komórek lub tkanek w celu ich zastosowania u znanego biorcy (wymóg określenia biorcy nie dotyczy pobrania szpiku lub innej regenerującej się komórki i tkanki)

• kandydat na dawcę został przed wyrażeniem zgody uprzedzony o skutkach dla biorcy wynikających z wycofania zgody na pobranie komórek, tkanek lub narządów, związanych z ostatnią fazą przygotowania biorcy do dokonania ich przeszczepienia lub zastosowania u ludzi.

Co do zasady, pobranie od żywego dawcy, nastąpić może na rzecz krewnego w linii prostej, rodzeństwa, osoby przysposobionej lub małżonka oraz innej osoby, jeżeli uzasadniają to szczególne względy osobiste (wymóg ten nie dotyczy jednak pobrania szpiku lub innych regenerujących się komórek lub tkanek). W przypadku innych biorców niż krewny w linii prostej, rodzeństwo, osoba przysposobiona lub małżonek, wymagana jest zgoda sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu dawcy. Zgoda wydawana jest po wysłuchaniu wnioskodawcy oraz po zapoznaniu się z opinią Komisji Etycznej Krajowej Rady Transplantacyjnej.

W celu należytego monitorowania i oceny stanu zdrowia żywych dawców, od których pobrano narząd do przeszczepienia, utworzono centralny rejestr żywych dawców narządów, który prowadzony jest przez Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne do Spraw Transplantacji „Poltransplant”.

Przekazanie zwłok na cele naukowe i dydaktyczne.

Zwłoki ludzkie i pochodzące z nich narządy mogą być przekazane także na cele inne niż transplantacja. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 887 ze zm.) przewiduje dwie podstawy pozwalające na przekazanie ciała ludzkiego po śmierci uczelni medycznej lub innej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i naukową w zakresie nauk medycznych lub federacji podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki prowadzącej działalność naukową w zakresie nauk medycznych, tj.:

• zgoda zmarłego wyrażona za życia
• decyzja właściwego starosty.

Możliwość wyrażenia przez zmarłego zgody na przekazanie ciała na cele naukowe wywodzone jest z autonomii jego woli. Podkreślić w tym miejscu trzeba, że według prezentowanych w doktrynie poglądów, zwłoki ludzkie słusznie nie są uznawane za rzecz i dlatego nie wiąże się z nimi prawo własności, niemniej zmarłemu przyznaje się prawo do decydowania o losach jego ciała po śmierci. W ramach powyższego, w praktyce spotkać można programy donacji zwłok, które najprawdopodobniej legły u podstaw nowelizacji wprowadzającej ww. rozwiązanie do przepisów ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Obecnie, zgodnie z art. 10 ust. 6 ww. aktu, jest to możliwe na podstawie pisemnego oświadczenia zmarłego.

Oprócz powyższego, zwłoki ludzkie mogą być przekazane na cele naukowe i dydaktyczne na podstawie decyzji właściwego starosty – stosownie do przepisu art. 10 ust. 2 ww. ustawy.

Istotnym jest jednak, że taka decyzja może zostać wydana dopiero w przypadku nieskorzystania przez osoby uprawnione z prawa do pochówku zmarłego, które stanowi element dobra osobistego (tzw. „prawo do grobu”, obejmujące uprawnienie do kultu osoby zmarłej) i jako takie podlega ochronie prawnej na gruncie norm prawa cywilnego. Co więcej, decyzja może być wydana jedynie na wniosek uprawnionego podmiotu (uczelnia medyczna lub inna uczelnia prowadząca działalność dydaktyczną i naukową w zakresie nauk medycznych lub federacja podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki prowadząca działalność naukową w zakresie nauk medycznych).

Słowem podsumowania.

Donacja narządów do przeszczepów może przyczynić się do ratowania życia ludzkiego. Przekazanie zwłok na cele naukowe i dydaktyczne z kolei, sprzyja rozwojowi nauk medycznych a także kształceniu personelu medycznego, który w ten sposób zyskuje większe możliwości uczestniczenia w zajęcia praktycznych. Cele te uznać należy za szczególnie istotne z punktu widzenia sektora ochrony zdrowia.

Obowiązujące przepisy przewidują instrumenty pozwalające na sformalizowanie ww. czynności, choć ich treść budzi wątpliwości interpretacyjne – np. w zakresie tego, dlaczego ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych przewiduje możliwość przekazania ciała po śmierci na podstawie zgody zmarłego tylko na cele naukowe, zaś na podstawie decyzji starosty – także na cele dydaktyczne. Zważyć należy, że mając na uwadze sygnalizowaną już autonomię woli człowieka, zgoda zmarłego jawić się winna jako wystarczająca podstawa do rozporządzenia ciałem także na cele dydaktyczne.

Wpis nie stanowi porady ani opinii prawnej w rozumieniu przepisów prawa oraz ma charakter wyłącznie informacyjny. Stanowi wyraz poglądów jego autora na tematy prawnicze związane z treścią przepisów prawa, orzeczeń sądów, interpretacji organów państwowych i publikacji prasowych. Kancelaria Ostrowski i Wspólnicy Sp.K. i autor wpisu nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne skutki decyzji podejmowanych na jego podstawie.

TAGI: dawca narządów, donacja narządów, donacja zwłok, transplantacja