Czy wręczenie lekarzowi upominku/pieniędzy należy traktować jako wyraz wdzięczności czy jedyny sposób na uzyskanie świadczeń zdrowotnych? Problemem korupcji w ochronie zdrowia zajął się ostatnio serwis Onet Zdrowie. Jedną ze specjalistek zabierających głos w sprawie była Redaktorka naszego bloga – mec. Dagmara Fabiszak. Dlatego tym bardziej zachęcamy do zapoznania się z artykułem 😊

Odpowiedzialność karna obdarowanego i wręczającego – przestępstwa przeciwko prawidłowości sprawowania funkcji publicznych

Kodeks karny sankcjonuje sytuacje, w których osoby pełniące funkcje publiczne przyjmują korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę (art. 228 Kodeksu karnego [1], dalej „kk”). Odpowiedzialności karnej podlegają również osoby, które osobom pełniącym funkcje publiczne takiej korzyści udzielają albo obiecują udzielić (art. 229 kk) [2].

Jak powyższe regulacje odnieść do sfery ochrony zdrowia?

Kryteria uznania personelu medycznego za funkcjonariuszy pełniących funkcje publiczne

Otóż po pierwsze, należy wyjaśnić, że osobą pełniącą funkcję publiczną – zgodnie z art. 115 § 19 kk – jest „funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba, której uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową”.

O danej funkcji można powiedzieć, że posiada ona charakter publiczny, gdy spełnione zostaną łącznie dwa warunki. Po pierwsze, podstawą istnienia i funkcjonowania określonej instytucji (państwowej albo samorządowej) musi być przepis prawa publicznego (zakres działania tych instytucji musi wynikać wprost z przepisu ustawy albo z indywidualnych aktów władz administracyjnych wydanych na podstawie ustawy). „Po drugie natomiast, pełnienie funkcji w sferze publicznej wymaga, aby do realizacji tej funkcji w ramach danej instytucji wykorzystywane były środki publiczne” [3].

W orzecznictwie utrwalił się pogląd, zgodnie z którym lekarz wykonujący czynności zawodowe w podmiocie leczniczym w ramach przysługujących pacjentowi świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych jest osobą pełniącą funkcję publiczną, o której mowa w art. 228 kk.

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2001 r., I KZP 5/01:

„Przedstawiony stan prawny daje zatem podstawy do uznania iż, czynności lekarskie stanowiące udzielanie świadczeń zdrowotnych w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, wykonywane w ramach świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, osobom ubezpieczonym oraz innym osobom uprawnionym do nich na podstawie odrębnych przepisów, mieszczą się w zakresie pełnienia funkcji publicznej w rozumieniu art. 228 k.k.”(…)

„z uwagi na to, że świadczenia zdrowotne finansowane ze środków publicznych mogą być także udzielane w niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej to również i w tym przypadku lekarz, zatrudniony w takim zakładzie, który wykonuje czynności zawodowe wymienione w art. 2 ustawy o zawodzie lekarza, w tym zakresie jest osobą pełniącą funkcję publiczną, o jakiej mowa w art. 228 k.k. Decydujące znaczenie dla uznania udzielania świadczeń zdrowotnych za mieszczące się w pojęciu pełnienia funkcji publicznej, ma bowiem nie to w jakim zakładzie opieki zdrowotnej są one wykonywane, tj. czy w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, czy też niepublicznym zakładzie opieki zdrowotnej, lecz to, czy są one wykonywane w ramach przysługujących osobie uprawnionej (pacjentowi) świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 16 grudnia 2009 r., II AKa 373/09:

„Lekarz zatrudniony w publicznej lub niepublicznej placówce służby zdrowia, który w zamian za otrzymanie korzyści majątkowej, poświadcza nieprawdę co do okoliczności dotyczących stanu zdrowia osoby w zaświadczeniu N-9, stanowiącym załącznik do wniosku o wszczęcie postępowania administracyjnego przed ZUS o wydanie orzeczenia o niezdolności do pracy, jest osobą pełniącą funkcję publiczną, która odpowiada za przestępstwo z art. 228 § 3 KK”

Co stanowi korzyść majątkową?

Zapewne nie raz czuliśmy się w obowiązku wykazać wdzięczność za działania wykonywane przez innych w naszym interesie. Uważamy to za naturalne zachowanie i nie postrzegamy w kontekście naruszania powszechnych reguł czy łamania przepisów prawa. Mamy przeświadczenie, że obdarowywanie kwiatami, wręczanie drobnych prezentów, pamiątek, a nawet alkoholu nie zasługuje na negatywną ocenę a stanowi swego rodzaju akceptowany zwyczaj, często nawet wymagany w społeczeństwie [4].

Wręczanie prezentów może się jednak okazać kontrowersyjne w przypadku, gdy odbiorcami upominków są osoby pełniące funkcje publiczne, w tym – personel medyczny. Czy każdy drobny prezent jest korzyścią majątkową w rozumieniu art. 228 kk? Co do zasady nie stanowi korzyści majątkowej świadczenie takich przedmiotów, które tylko symbolicznie wyrażają wdzięczność ofiarodawcy i mają wartość pieniężną nie przekraczającą takiego symbolu. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym ocena, czy w konkretnym wypadku upominek albo należność za korepetycję, mają rzeczywiście taki charakter, jaki ze znaczenia tych słów wynika, czy też były w istocie ukrytą formą karalnego udzielenia lub przyjęcia korzyści majątkowej, uzależniona jest od wielu okoliczności natury podmiotowej i przedmiotowej, wymagających odpowiednich ustaleń faktycznych oraz ocen sytuacyjno-obyczajowych [5].

Jednocześnie, spotkać się można z odmiennym przekonaniem co do zasadności wręczania upominków. Przykładowo Sąd Apelacyjny w Lublinie [6] stwierdził, że: „Nie ma w istocie żadnych podstaw faktycznych do prezentowania poglądu, iż obyczaj wynagradzania lekarzy za ratowanie życia lub zdrowia jest powszechnie przyjęty i traktowany jako norma społeczna, skoro lekarz za pracę jest wynagradzany należycie w ramach publicznego systemu ochrony zdrowia w związku ze świadczeniem pracy w jednostkach finansowanych ze środków publicznych.”

Stwierdzić należy, że takie stanowisko jest trudne do zaakceptowania w sytuacjach, w których dawanie prezentów traktowane jest jako przejaw wyrazu szacunku. W żadnym jednak wypadku prezentu nie mogą stanowić pieniądze [7]. Wręczanie i przyjmowanie pieniędzy, nawet najdrobniejszej kwoty, wiąże się nieodłącznie z przekroczeniem ram zwyczaju [8].

Wyjątek

Uznaje się, że udzielanie prezentów osobom pełniącym funkcje publiczne może w pewnych sytuacjach zostać zakwalifikowane jako kontratyp pozaustawowy stanowiący sposób wyłączenia odpowiedzialności karnej [9].

W uzasadnieniu uchwały z dnia 20 czerwca 2001 r. Sąd Najwyższy uznał, że „[…] przyjęta wykładnia nie może prowadzić do rozszerzenia penalizacji np. w odniesieniu do osób wręczających korzyści majątkowe z wdzięczności za efekty leczenia, osobom »pełniącym funkcje publiczne« (art. 229 k.k.), jeżeli zachowanie takie mieściłoby się w granicach zwyczaju jako okoliczności wyłączającej bezprawność czynu (pozaustawowy kontratyp) „[10].

Znamiona tego kontratypu ukształtowano w następujący sposób:

• korzyść (wartość ta winna być zrelatywizowana do okoliczności zdarzenia, której była efektem, a także stopnia zamożności obdarowanego lub darczyńcy) i formy pieniężnej;

• korzyść jest czynnościach osoby pełniącej funkcję publiczną;

• korzyść nie była wcześniej zażądana przez obdarowanego czy obiecana przez darczyńcę (jest dobrowolna) [11].

Poddając ocenie wartość i rodzaj dopuszczalnej korzyści, należy mieć na uwadze jakie zachowanie obdarowanego skutkowało wręczeniem prezentu oraz jaki był status majątkowy wręczającego i obdarowanego. Naturalnie, wysoki czy ponadprzeciętny poziom zamożności wręczającego prezent i obdarowanego będzie uzasadniał wręczenie prezentu droższego i lepszej jakości.

Podsumowując, należy w mojej ocenie uznać, że wręczenie przez pacjenta lekarzowi czy innej osobie z personelu medycznego drobnego upominku jako wyraz wdzięczności za przeprowadzone leczenie i opiekę nie powinno zostać uznane za zachowanie wypełniające znamiona czynu zabronionego określonego w art. 229 kk. Jednak ocena czy wręczany prezent stanowi korzyść majątkową zależy od wielu okoliczności natury podmiotowej i przedmiotowej, wymagających każdorazowo odpowiednich ustaleń faktycznych oraz uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego. Natomiast z pewnością należy stwierdzić, że zachowania polegające na wręczaniu pieniędzy – przykładowo, lekarzowi przed przyjęciem do szpitala z intencją szybszego przeprowadzenia zabiegu – z wyłączenia odpowiedzialności karnej nie skorzystają.

1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. z 2019 r. poz. 1950 t.j.

2. Art. 228 kk:
   § 1. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę,
   podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
   § 2. W wypadku mniejszej wagi,
   sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
   § 3. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę za zachowanie stanowiące naruszenie przepisów prawa,
   podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
   § 4. Karze określonej w § 3 podlega także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, uzależnia wykonanie czynności służbowej od otrzymania korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy lub takiej korzyści żąda.
   § 5. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową znacznej wartości albo jej obietnicę,podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
   § 6. Karom określonym w § 1-5 podlega odpowiednio także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej w państwie obcym lub w organizacji międzynarodowej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, albo uzależnia wykonanie czynności służbowej od jej otrzymania.

   Art. 229 kk:
   § 1. Kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji,
   podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
   § 2. W wypadku mniejszej wagi,
   sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
   § 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa, aby skłonić osobę pełniącą funkcję publiczną do naruszenia przepisów prawa lub udziela albo obiecuje udzielić takiej osobie korzyści majątkowej lub osobistej za naruszenie przepisów prawa,podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
   § 4. Kto osobie pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej znacznej wartości,
   podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
   § 5. Karom określonym w § 1-4 podlega odpowiednio także ten, kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w państwie obcym lub w organizacji międzynarodowej, w związku z pełnieniem tej funkcji.
   § 6. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1-5, jeżeli korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica zostały przyjęte przez osobę pełniącą funkcję publiczną, a sprawca zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ ten o nim się dowiedział.

3. R. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz, Legalis 2019.

4. L. Gardocki (red.) Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, System Prawa Karnego, tom 8, 2018.

5. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1988 r., sygn. akt VI KZP 34/87, Legalis.

6. W wyroku z dnia 13 października 2009 r., sygn. akt II AKa 118/09, Legalis.

7. L. Gardocki (red.) Przestępstwa…

8. M. Iwański, Zwyczaj jako „okoliczność wyłączająca bezprawność” wręczania lub przyjmowania prezentów przez pracowników służby zdrowia nauczycieli, CzPKiNP 2009, Nr 1, s. 193 i n.

9. Ibidem

10. Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2001 r., I KZP 5/01.

11. L. Gardocki (red.) Przestępstwa…

Wpis nie stanowi porady ani opinii prawnej w rozumieniu przepisów prawa oraz ma charakter wyłącznie informacyjny. Stanowi wyraz poglądów jego autora na tematy prawnicze związane z treścią przepisów prawa, orzeczeń sądów, interpretacji organów państwowych i publikacji prasowych. Kancelaria Ostrowski i Wspólnicy Sp.K. i autor wpisu nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne skutki decyzji podejmowanych na jego podstawie.​