Stosunkowo niedawno Naczelny Sąd Administracyjny potwierdził wniosek, który wynikał z ugruntowanego już orzecznictwa, że wyraźna i świadoma zgoda pacjenta na monitorowanie realizacji świadczenia zdrowotnego jest konieczna [por. Wyrok NSA z 23 maja 2023r., sygn. akt: II OSK 1761/20]. Wydany przez NSA wyrok ma jednakże bardzo istotne znaczenie także z innych względów: podkreśla i potęguje znaczenie niezbędności takiej zgody oraz potwierdza prawidłowość wyroków zapadłych w innych, podobnych sprawach. Przesądza także o tym, iż brak wyraźnej i świadomej zgody pacjenta na objęcie systemem rejestracji monitoringu wizyjnego przebiegu udzielanego świadczenia zdrowotnego, stanowi naruszenie zbiorowych praw pacjentów do poszanowania intymności i godności, a stała i zorganizowana praktyka polegająca na narzuceniu pacjentom przeprowadzenia świadczenia przy obecności kamer, a tym samym brak zwracania się do pacjentów o przedmiotową zgodę, wpisuje się w definicję praktyki naruszającej zbiorowe prawa pacjentów.

Tło sprawy

Pod względem chronologicznym, sprawa przebiegła standardowo: szpital, który stosował monitoring wizyjny, obejmujący między innymi centralny blok operacyjny, nie zgodził się z decyzją Rzecznika Praw Pacjenta i w konsekwencji odwołał się do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Zapadły przed sądem administracyjnym wyrok także był niekorzystny dla placówki medycznej i ostatecznie sprawa doczekała się rozstrzygnięcia przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. To, co wymaga podkreślenia to fakt, że zarówno Rzecznik Praw Pacjenta, jak i sądy administracyjne obu instancji stwierdzili, że zainstalowane przez Szpital na stali operacyjnej kamery i rejestrowany za ich pomocą przebieg realizowanych świadczeń zdrowotnych, bez uzyskiwania na takie działanie świadomej i wyraźnej zgody pacjentów, stanowiło naruszenie zbiorowych praw pacjentów do poszanowania intymności i godności, a także – że stosowana przez szpital praktyka w tym zakresie stanowiła praktykę naruszającą zbiorowe prawa pacjentów. Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wyraźnie wynikało bowiem, iż szpital nie zwracał się (a równocześnie nie widział ku temu potrzeby) do pacjentów, aby ci udzieli stosownej zgody. Na etapie przyjmowania pacjenta do placówki, szpital przekazywał do podpisu dokument, z którego wynikała wyłącznie informacja o tym, iż obiekt szpitala, w tym blok operacyjny, jest monitorowany. Z ustaleń dokonanych przez WSA wynikało, że w ocenie podmiotu leczniczego, nie był on zobowiązany do uzyskania zgód od pacjentów na możliwość monitorowania zabiegów przeprowadzanych na sali operacyjnej, a wystarczającą podstawą legalizującą takie działanie były uzasadnione potrzeby szpitala, takie jak: podniesienie bezpieczeństwa pacjentów, poprawa pracy personelu oraz zwiększenie efektywności i optymalizacji wykorzystania zasobów podczas zabiegów. W konsekwencji, w ocenie szpitala, stosowany na sali operacyjnej monitoring wizyjny nie stanowił praktyki naruszającej zbiorowe prawa pacjentów.

Czym jest praktyka naruszająca zbiorowe prawa pacjenta?

Zgodnie z art. 59 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 6 listopada 2008r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej: „ustawa o prawach pacjenta”): „przez praktykę naruszającą zbiorowe prawa pacjentów rozumie się bezprawne zorganizowane działania lub zaniechania podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, mające na celu pozbawienie pacjentów praw lub ograniczenie tych praw, w szczególności podejmowane celem osiągnięcia korzyści majątkowej. Nie jest zbiorowym prawem pacjentów suma praw indywidualnych.”. W świetle powyżej definicji, praktyka określona jako naruszająca zbiorowe prawa pacjentów, to po pierwsze zachowanie bezprawne, po drugie zorganizowane, po trzecie mające na celu pozbawienie lub ograniczenie pacjentów ich praw, a po czwarte nie może stanowić sumy praw indywidualnych.

Okoliczność tego, iż monitoring wizyjny jest działaniem zorganizowanym nie pozostawia większych wątpliwości. W dalszym ciągu skupię się na elemencie bezprawności oraz jej wpływu na prawa pacjenta. W tym miejscu należy wskazać, iż zgodnie z art. 20 ust.1 ustawy o prawach pacjenta: „pacjent ma prawo do poszanowania intymności i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych”, a nadto przepisy prawa precyzyjnie wskazują, w jakich sytuacjach, miejscach i w jakim celu monitoring wizyjny może być stosowany przez podmiot leczniczy. Pisaliśmy już o tym na Blogu TUTAJ. Tytułem skrótu i w pewnym uproszczeniu należy wskazać, że monitoring wizyjny może być stosowany bez konieczności uzyskiwania zgody pacjentów w pomieszczeniach ogólnodostępnych podmiotu leczniczego, a w miejscach udzielania świadczeń zdrowotnych – wyłącznie, gdy przepisy szczególne tak stanowią. Takich przepisów jest stosunkowo niewiele. W sytuacji opisywanej w niniejszym artykule, takiego przepisu szczególnego nie ma. Zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem orzecznictwa sądowego, możliwość rejestracji przebiegu udzielania świadczenia zdrowotnego w takiej sytuacji, jest zatem zależna od zgody pacjenta. Takie rozwiązanie immanentnie wywodzi się z prawa pacjenta do poszanowania jego intymności i godności. Co istotne, ważne jest uzyskanie wyraźnej i świadomej zgody pacjenta. Oznacza to, że zgoda ta nie może być domniemana ani narzucona. Poinformowanie pacjenta o stosowaniu monitoringu, poprzez zawarcie w dokumentach odpowiedniej adnotacji, jak to miało miejsce w niniejszej sprawie, bez zagwarantowania pacjentowi możliwości wyrażenia zgody (lub jej odmowy) w sposób świadomy i wyraźny, nie może być uznawane za wyrażenie legalnej zgody i stanowi pozbawienie pacjenta prawa do poszanowania jego intymności i godności.  Tym samym, w mojej ocenie, zarówno Rzecznik Praw Pacjenta jak i sądy administracyjne trafnie przyjęły, że uzyskanie zgody pacjenta na rejestrację świadczenia zdrowotnego jest konieczne, a brak po stronie podmiotu leczniczego praktyki zwracania się o taką zgodę stanowi zachowanie wpisujące się w praktykę naruszającą zbiorowe prawa pacjenta.

Jeżeli chodzi o ostatnią, czwartą przesłankę, to o naruszeniu zbiorowych praw pacjentów można mówić wówczas, gdy skutki działań mogą zagrażać lub realizować się w sferze każdego pacjenta, znajdującego się w podobnych okolicznościach. Dlatego też, poprzez naruszenie zbiorowych praw pacjenta nie należy rozumieć zsumowanych naruszeń w indywidualnych sprawach.

Inne, istotne wnioski

Analiza wydanych w opisywanej sprawie rozstrzygnięć statuuje także trzy inne, bardzo istotne wnioski, skupiające się wokół tematu stosowania monitoringu wizyjnego w trakcie realizacji świadczenia zdrowotnego:

• brak udzielenia przez pacjenta zgody na monitoring, powoduje niemożność rejestracji udzielania świadczenia zdrowotnego, a w żadnym wypadku nie może być podstawą odmowy realizacji tego świadczenia;

• żaden z celów, którym ma służyć monitorowanie przebiegu świadczenia zdrowotnego, nie może wykluczyć konieczności uzyskania zgody pacjenta;

• okoliczność możliwości identyfikacji pacjenta, czy też brak takiej możliwości nie ma znaczenia dla wymogu uzyskania zgody.

Słowem podsumowania

Monitoring wizyjny, jako daleko idąca forma ingerencji w prywatność, powinien być stosowany ostrożnie i przy uwzględnieniu prawa pacjentów do poszanowania ich intymności i godności. W przypadku planowania zainstalowania kamer w miejscu realizacji świadczeń zdrowotnych, podmiot leczniczy powinien zweryfikować, czy pozwalają mu na to przepisy prawne. Jeżeli takich przepisów nie ma – placówka medyczna powinna mieć na względzie konieczność uzyskania zgody pacjenta na takie działanie, a proces udzielania zgody powinien być tak przeprowadzony, aby możliwe było wykazanie tego, iż oświadczenie zostało złożone dobrowolnie, wyraźnie i świadomie. Jeżeli pacjent odmówi rejestrowania zabiegu, to podmiot lecznicy jest zobowiązany uszanować taką decyzję i zrealizować świadczenie zdrowotne bez udziału kamery. W przeciwnym wypadku, podmiot leczniczy naraża się na zarzut naruszenia zbiorowych praw pacjenta, co otwiera pacjentom drogę do dochodzenia rekompensaty pieniężnej w ramach indywidualnych postępowań.